دستكاري ژنتيكي: اشاره
جان پيكرل
منبع: نيوساينتيست
با وجودي كه گياهان زراعي عمده ترين گروه جانداران دستكاري شده ژنتيكي را تشكيل ميدهند, اين فناوري در گستره وسيعي از موجودات زنده به كار گرفته شده: حيواناتي كه زير تابش فرابنفش نور توليد ميكنند, باكتريهاي موسوم به "كاندومهاي زنده" كه جلوي تكثير ويروس اچ-آي-وي را ميگيرند, خوكهاي مولد پروتئين اسفناج و بزهاي توليد كننده تارعنكبوت.
گوجه فرنگي دستكاري شده در سال 1994 ميلادي/1373 خورشيدي به صورت تازه در بازارهاي ايالات متحده و دو سال بعد به صورت رب در بازارهاي انگلستان عرضه شد. اما اولين اعتراضها نسبت به اين گونه مواد غذايي در فوريه 1999/ بهمن 1377 بروز كرد, كه محرك آن آزمايشهاي بحث انگيزي بود كه توسط آرپاد پوتزاي بيوشيميست اسكاتلندي انجام گرفته بود. نتايج اين آزمايشها -كه بلافاصله با واكنش انتقاد آميز ساير دانشمندان روبرو شد- حكايت از اين داشت كه تغذيه از سيب زميني هاي تغيير يافته ژنتيكي باعث مسموميت موشهاي آزمايشگاهي شده است.
اعتراضهاي اوليه به تدريج تبديل به يك مخالفت سازمان يافته بر ضد غذاهاي دستكاري شده ژنتيكي در كل اروپا تبديل شد كه بي شباهت به جنبشهاي مذهبي نبود. پيامدهاي اين مخالفت نتايج چشمگيري در بر داشت: اروپا به شكل غير رسمي واردات مواد غذايي دستكاري شده را متوقف كرد. عملي كه چالشهايي را در زمينه هاي تجاري با ايالات متحده ايجاد كرد.
امروزه گياهان زراعي دستكاري شده در اروپا تنها در سطح محدودي يافت ميشود, و مقررات سختگيرانه اي براي برچسب زني بر روي اين محصولات اعمال شده است. همچنين افكار عمومي به شدت نسبت به اينگونه محصولات بدبين است. در ارزيابي هايي كه به سفارش دولت بريتانيا انجام شده, خطري جدي از ناحيه اين گروه محصولات گزارش نشده, اما در ضمن تاكيد شده كه مزاياي اقتصادي استفاده از اين فناوري قابل ملاحظه نيست. تعدادي از كشورهاي آفريقايي هم با وجود خطر كمبود مواد غذايي, از پذيرفتن كمكهاي بين المللي شامل اين نوع مواد غذايي اجتناب كردند. در ايالات متحده (كه برچسب زني مواد غذايي دستكاري شده اجباري نيست), هند, چين, كانادا, آرژانتين, استراليا, و چند كشور ديگر اعتراض كمتري به اين فناوري شده است. در ايالات متحده مشاهده نوعي ذرت دستكاري شده -كه تنها در خوراك دام مجاز بوده- در برخي غذاهاي آماده اعتراضهايي را برانگيخت كه دامنه آن محدود بود.
بشر به طور سنتي هزاران سال است كه در حال بهبود گياهان زراعي است, اما مهندسي ژنتيك اين امكان را فراهم ميسازد كه اين فرايند در مدت كوتاهتري انجام گيرد, ضمن آن كه امكان انتقال خواص ارثي بين گونه هايي كه خويشاوندي نزديكي ندارند هم فراهم است, هرچند عده اي مورد اخير را لزوما پديده مفيدي نميدانند.سنگ بناي بهنژدي گياهان از طريق مهندسي ژنتيك در سال 1977 ميلادي/1356 خورشيدي با كشف اين امر پايه گذاري شد كه نوعي باكتري خاكزي به نام "اگروباكتريوم تومِفسيِنس" قادر است ژنهاي مطلوب را به ريخته ارثي گياهان منتقل كند. به كمك اين باكتري و ابزارهاي ديگري نظير ايجاد حفره در غشاي سلولي به كمك شوك الكتريكي و نيز تزريق ژن به كمك تفنگ ژني, ژنتيك دانها موفق به توليد تعداد چشمگيري گياه جديد زراعي شدند. بيشتر اين گياهان جديد (شامل: سويا, گندم, ذرت, كلزا, پنبه, چغندرقند, گردو, سيب زميني, بادام زميني, كدو, گوجه فرنگي, توتون, نخود, فلفل, كاهو, و پياز) حاوي ژنهاي مقاومت به آفت, بيماري, و نيز علفكشها بودند. متداول ترين ژن براي افزودن به ريخته ارثي گياه ژن باكتريايي Bt بود كه گياه را قادر به توليد موادي حشره كش ميكرد كه براي انسان نيز بي خطر بود.
طرفداران دستكاري مواد غذايي معتقدند محصولات دستكاري شده (نظير 'برنج طلايي' غني از ويتامين آ و سيب زميني هاي غني از پروتئين) باعث بهبود تغذيه انسانها ميشوند. همچنين توليد گياهان مقاوم به شوري و خشكي ميتوانند به حل مشكل گرسنگي در كشورهاي فاقد اراضي مناسب كشاورزي كمك كنند. نيز گياهان توليد كننده حشره كش ميتوانند موجب كاهش استفاده از حشره كشهاي صنعتي شوند. اين فناوري همچنين امكان توليد گياهاني را فراهم ميكند كه عطر و طعم بهتر يا دوره نگهداري طولاني تري دارند, يا عاري از مواد حساسيت زا هستند. از نمونه هاي جالب توجه ميتوان از پيازهاي بدون ماده سوزاننده چشم و قهوه بدون كافئين نام برد.
از سوي ديگر, منتقدان اين فناوري هشدار ميدهند كه اين گره مواد غذايي ممكن است اثراتي بلند مدت و غيرمنتظره -نظير توليد مواد سمي يا حساسيت زا- بر سلامت مصرف كننده بگذارند, يا باعث مقاوم شدن باكتريهاي دستگاه گوارش به دارو هاي آنتي بيوتيك شوند, هر چند تا كنون دلايل قابل ملاحظه اي براي تاييد چنين خطراتي يافت نشده است.
از خطرات ديگري -كه معقول تر به نظر ميرسند- ميتوان از آميزش ناخواسته اين گياهان با علفهاي هرز و توليد "ابرعلف هرز"ها (علفهاي هرز مقاوم به علفكش) نام برد. خطر اين پديده به طور خاص در مورد آميزش ناخواسته بين گياهان دستكاري شده براي توليد مواد دارويي و گياهان زراعي عادي (يا حتي مخلوط شدن اتفاقي بذر آنها) نگرانيهاي زيادي ايجاد كرده است.
تحقيقاتي كه در كشورهاي مختلف انجام شده, احتمال "مهاجرت ژني" را تاييد ميكند. در سال 2002 ميلادي/1381 خورشيدي رد ذرت دستكاري شده در ايالات متحده در خاستگاه اصلي ذرت در مكزيك مشاهده شد. دو سال بعد دانشمندان آمريكايي متوجه شدند گياهان زراعي دستكاري شده به ميزان چشمگيري در مزارع عادي يافت ميشود. تحقيق ديگري نشان داد گرده گياهان دستكاري شده ممكن است تا شعاع 10 كيلومتري منتشر شود. بسياري از صاحبنظران احتمال اينكه گياهان مولد حشره كش باعث ظهور حشرات مقاوم به آفتكش شود را تاييد ميكنند. براي جلوگيري از ايجاد "ابرآفت", كشت گياهان عادي (به عنوان يك 'پناهگاه') در مجاورت گياهان دستكاري شده انجام ميگيرد, تا جلوي تكامل سريع آفتها به ابرآفتها را بگيرد. متخصصان محيط زيست همچنين خطر اثر منفي اين دسته از گياهان بر تنوع گونه اي را مطرح كرده اند, اما تحقيقاتي كه در اين زمينه انجام شده نتايج ضد و نقيضي به دست داده است. برخي از پژوهشها حتي حاكي از افزايش تنوع گونه اي تحت تاثير مثبت گياهان دستكاري شده هستند.
كشت گياهان دستكاري شده ژنتيكي ميتواند براي كشورهاي در حال توسعه چشم انداز اميدوار كننده اي داشته باشد. در عين حال پديده جهاني شدن نگراني برخي از اين كشورها را برانگيخته است. به عنوان مثال, برخي كشورها نگران اين امر هستند كه به تدريج نوعي وابستگي به محصولات شركتهاي زيست فناوري ايجاد كند كه در نهايت باعث ايجاد انحصار تجاري ميشود. شركتهاي بزرگي نظير مونسانتو و سينژنتا, بذرهاي توليدي خود را طي فرايندهاي حقوقي ثبت ميكنند. در موردي يك كشاورز كانادايي به جرم استفاده غير مجاز از بذر كلزاي دستكاري شده محكوم شد, هرچند خود وي ادعا كرد اين بذرها به طور 'تصادفي' در مزرعه اش رشد كرده. اين شركتها همچنين به دنبال فناوريهايي هستند كه بتوان جلوي باروري بذر حاصل از گياهان زراعي دستكاري شده را گرفت, به طوري كه كشاورز براي تامين بذر ناگزير از خريداري مجدد باشد, امري كه خلاف رويه كشاورزي سنتي است. البته برخي از شركتها اعلام كرده اند كه از اين فناوري استفاده نخواهند كرد, هرچند اين روش مزايايي چون كاهش خطر آلودگي ژنتيكي نيز دارد. يك ابتكار جالب توجه براي جلوگيري از آلودگي ژنتيكي, افزودن ژنهايي است كه باعث مرگ جنين ناشي از آميزش گياه دستكاري شده و گياه عادي ميشود.
دستكاري ژنتيكي به گياهان زراعي محدود نمانده: ريخته ارثي بسياري از گونه هاي دامي نيز براي افزايش يا بهبود محصول دستكاري شده است. از آن جمله ميتوان از اين نمونه ها نام برد: افزايش سرعت بلوغ در ماهي آزاد, توليد گاوهاي با شير غني از پروتئين كازئين (مناسب براي پنير سازي), خوكهاي مولد پروتئين اسفناج (براي توليد گوشت كم چربي), بزهايي كه شيرشان حاوي پروتئين تارعنكبوت است, و موشهاي مولد چربي ماهي.
لينك دائم | نشاني الكترونيك |
__________________________________________________________________